Model „pay-to-publish” (płać za publikację) w otwartym dostępie (open access) staje się coraz bardziej popularny w świecie nauki. W tym modelu autorzy płacą za publikację swoich prac (article-processing charges; APC), co umożliwia bezpłatny dostęp do artykułów dla wszystkich czytelników. Taki model odpowiada za około połowę wszystkich publikacji naukowych, a jego udział może wzrosnąć, ponieważ USA planują wdrożyć przepisy, które od 2025 roku będą wymagać od beneficjentów dotacji federalnych składania artykułów w publicznych repozytoriach zaraz po ich opublikowaniu (1).
Celem tego modelu jest zwiększenie dostępności badań naukowych, ale wiąże się to z wieloma wyzwaniami. Krytycy twierdzą, że wysokie koszty APC, które wahają się od kilkuset do kilku tysięcy dolarów, stanowią barierę dla wielu naukowców, zwłaszcza z krajów o niskich i średnich dochodach. Dodatkowo, brak przejrzystości co do przeznaczenia opłat budzi kontrowersje. Koszty publikacji mogą być szczególnie trudne do pokrycia dla badaczy z mniej zamożnych krajów, co prowadzi do obaw, że tylko naukowcy z bogatszych krajów będą mogli publikować swoje badania. To może z kolei negatywnie wpływać na różnorodność i jakość publikowanych badań. Naukowcy z krajów o niskich i średnich dochodach publikują mniej, co jest wynikiem nie tylko ograniczonego dostępu do środków na badania, ale także kosztów publikacji. Raporty wskazują, że kraje o wysokich dochodach dominują w publikowaniu dorobku naukowego, a kraje z Afryki stanowią zaledwie około 2% globalnej ilości publikacji naukowych, pomimo że na kontynencie mieszka ponad 15% światowej populacji (2).
Niektórzy krytycy modelu APC argumentują, że motywuje on wydawnictwa do faworyzowania ilości nad jakością, ponieważ więcej opublikowanych artykułów oznacza większe przychody. Alternatywą dla tego modelu jest dostęp, który umożliwia autorom składanie zaakceptowanych artykułów w publicznych repozytoriach bez konieczności płacenia wydawcom. Jednak niewiele czasopism oferuje taką możliwość. Wysokie opłaty za przetwarzanie artykułów często korelują ze współczynnikiem prestiżu czasopisma (Impact Factor), co dodatkowo zwiększa presję na autorów, aby publikowali w prestiżowych czasopismach, niezależnie od kosztów. Wydawcy, tacy jak Elsevier i Springer Nature, dominują w branży, wzmacniając asymetrię między autorami a wydawcami.
Aby obniżyć koszty, niektóre wydawnictwa oferują rabaty. Na przykład w 2023 roku czasopismo PLOS zrezygnowało z opłat o łącznej wartości 4,4 mln USD, z czego trzy czwarte rabatów trafiło do autorów z krajów o niskich dochodach. Jednak dostępność tych rabatów nie jest stała, a informacje o nich są często trudno dostępne na stronach wydawnictw. Reformatorzy proponują różne rozwiązania, które mają na celu ułatwienie autorom opłacania publikacji w otwartym dostępie, choć brak jest zgody co do tego, który model jest najbardziej przyszłościowy.
Należy kontynuować wysiłki na rzecz reformy obecnego modelu, aby zapewnić równy dostęp do publikacji naukowych oraz zmniejszyć obciążenia finansowe dla autorów, szczególnie tych z krajów o niższych dochodach i instytucji o ograniczonych zasobach finansowych. W tym celu niezbędne są inicjatywy wspierające bardziej zróżnicowane podejście do finansowania, takie jak rozszerzenie grantów i funduszy instytucjonalnych na pokrycie opłat za publikację. Wprowadzenie bardziej zrównoważonych i progresywnych modeli finansowania mogłoby umożliwić większej liczbie naukowców, zwłaszcza młodym badaczom, publikowanie swoich prac bez konieczności ponoszenia nadmiernych kosztów. Ważne jest także, aby wydawnictwa były bardziej przejrzyste w zakresie wysokości opłat APC. Autorzy powinni mieć łatwy dostęp do informacji o dostępnych rabatach i programach wsparcia, aby mogli lepiej zarządzać swoimi finansami i planować publikacje. Przejrzystość ta powinna obejmować wyjaśnienie, na co dokładnie przeznaczane są opłaty, co pomoże budować zaufanie do wydawców i zmniejszyć wątpliwości dotyczące uczciwości tego modelu. W dłuższej perspektywie konieczne jest również stworzenie mechanizmów, które zrównoważą rosnącą dominację dużych, komercyjnych wydawnictw nad rynkiem publikacji naukowych, umożliwiając rozwój bardziej zrównoważonych i otwartych form publikowania. Innym rozwiązaniem może być wprowadzenie różnorodnych modeli opłat zależnych od regionu geograficznego, poziomu dochodów krajów czy zasobów instytucji. Na przykład, naukowcy z krajów o niskich i średnich dochodach mogliby płacić znacznie niższe stawki APC lub nawet być całkowicie zwolnieni z opłat. Aby pokryć koszty publikacji, naukowcy mogą także korzystać z funduszy instytucjonalnych, grantów badawczych oraz inicjatyw, które zmniejszają lub eliminują opłaty dla autorów. Istnieje wiele programów wsparcia, które pomagają naukowcom, szczególnie z krajów o niskich dochodach, w pokryciu kosztów APC. Innym sposobem na zdobycie funduszy, są towarzystwa naukowe, które często oferują swoim członkom granty lub wsparcie na pokrycie opłat APC (3). Innym rozwiązaniem jest program Research4Life, który oferuje bezpłatny lub tani dostęp do publikacji oraz wsparcie dla autorów z krajów rozwijających się. W grudniu 2023 roku American Physical Society ogłosiło partnerstwo z organizacją Research4Life, aby pokryć opłaty APC dla naukowców z krajów o niskich i średnich dochodach (4). W Europie istnieje program Open Research, które wraz z SCOAP, bezpośrednio płaci za otwarty dostęp wydawcom, aby uniknąć przenoszenia tych kosztów na autorów. Inną opcją jest skontaktowanie się z czasopismem, w którym chce się opublikować artykuł, aby sprawdzić, czy może ono zaoferować pomoc lub elastyczność w kwestii opłat. Redaktorzy czasopism otrzymują kilka zwolnień z opłat (vouchers) od wydawcy każdego roku, które może zaoferować badaczom, którzy potrzebują takiego finansowania. Można także poprosić wydawnictwo o rabat. Często można obniżyć koszty o 10% lub 20%. Nawet jeśli zniżka nie jest możliwa, czasopisma mogą odroczyć płatność na rok lub dwa. Jednak badacze, którzy nie mogą sobie pozwolić na opłaty za otwarty dostęp, nadal mogą publikować swoje prace za darmo w wielu czasopismach naukowych, z zastrzeżeniem, że ich artykuły mogą być ukryte za paywallem, jakkolwiek badacze w krajach o niskich i średnich dochodach mogą uzyskać do nich dostęp poprzez zasoby takie jak Hinari (5). Inną ciekawą alternatywą wydaje się być rozwój inicjatyw typu arXiv, które umożliwiają bezpłatne archiwizowanie i rozpowszechnianie wyników badań. Aby zapobiec nierównościom, kluczowe jest wprowadzenie bardziej zrównoważonych modeli finansowania oraz większej przejrzystości i elastyczności w strukturze opłat publikacyjnych.
- Is the pay-to-publish model for open access pricing scientists out? | Science | AAAS
- United Nations Educational Scientific and Cultural Organization. UNESCO Science Report – Towards 2030. UNESCO Publishing. Paris, France. 2015.
- How can I publish open access when I can’t afford the fees? (nature.com)
- American Physical Society to Offer No-Cost Journal Access to Scientists in More Than 100 Lower and Middle Income Countries | American Physical Society (aps.org)
- Hinari – Research4Life